Page 86 - Erich Fromm - Umijeće ljubavi

slušamo i mi to ne čujemo i nazivamo to »Ne- koja shvaća mora transcendirati sebe, ukoliko že-
čujnim«. Mi pokušavamo to shvatiti i ne uspi- li doseći istinsku realnost. Suprotnost je katego-
jevamo i nazivamo to »Tajanstvenim«. S te tri rija čovjekova duha a nije po sebi element real-
kvalitete ono se ne može učiniti predmetom opi- nosti. U Rig-Vedi princip je izražen u ovom ob-
sivanja, stoga ih mi izmiješamo i dobivamo liku: »Ja sam dvoje, životna sila i materijal, dvo-
Jedno«. 29 I još jedna formulacija iste ideje: je odjednom«. Krajnja konzekvencija ideje da
»Onome tko shvaća (Tao), nije do toga da go- misao može uočavati samo u proturječjima našla
vori (o njemu); tko je (međutim spreman) da je čak drastičniji nastavak u vedantskom mi-
so
govori o njemu, ne shvaća ga.« šljenju, koje tvrdi da je misao — sa svim svojim
Bramanska filozofija je bila zaokupljena od- profinjenim razlikovanjima — bila »samo sup-
nosom raznolikih fenomena i jedinstva (Brah- tilniji horizont neznanja, zapravo, najsuptilniji
33
man). Ali paradoksalnu filozofiju ne treba ni od svih zavaravajućih lukavstava maje».
u Indiji ni u Kini brkati s dualističkim stano- Paradoksalna je logika u značajnoj vezi sa
vištem. Harmonija (jedinstvo) se sastoji od pro- shvaćanjem boga. Ukoliko bog predstavlja naj-
tuslovnih elemenata: »Bramansko se mišljenje višu realnost i ukoliko čovjekov duh shvaća
od početka centriralo oko paradoksa istovreme- posredstvom protuslovlja, nikakva se pozitivna
nih antagonizama — a opet — i oko istovjetnosti tvrdnja ne može iskazati o bogu. U »Vedama«
manifestnih sila i oblika pojavnog svijeta.. .« 31 se ideja o sveznajućem i svemogućem bogu
34
Najviša snaga u svemiru, kao i u čovjeku, trans- smatra za najviši oblik neznanja. Vidimo ovdje
cendira i pojmovnu i sjetilnu sferu. Ona zato nije vezu s bezimenošću Taoa, s bezimenim imenom
»ni ovo ni ono«. Ali, kao što Zimmer napominje: boga koji sebe otkriva Mojsiju, s »apsolutnim
»Ne postoji antagonizam između „realnog i ne- ništa« Meistera Eckharta. Čovjek može znati
realnog" u tom strogom nedualističkom izjedna- samo negaciju, a nikada i kakvoću najviše re-
čenju«. 32 U svojem traženju jedinstva iza razno- alnosti. »U međuvremenu čovjek ne može znati
likosti bramanski su mislioci došli do zaključka što je bog, čak i kad bi odlično znao što bog
da uočene dvije suprotnosti ne odražavaju pri- nije... Tako zadovoljan s ništa, duh teži za naj-
rodu stvari već prirodu uma koji uočava. Misao višim od svih dobara.« 35 Prema Meisteru Eck-
hartu je: »Božansko Jedno negacija nad negaci-
29 Isto, str. 57.
30 Isto, str. 100. 33 Isto, str. 424.
31 H. R. Zimmer, »Filozofije Indije« (»Philosophies 34 Vidi Zimmer, isto, str. 424.
of India«, Pantheon Books, New York 1951). 35 Meister Eckhart, preveo R. B. Blavkey Harper
32 Isto. and Brothers, New York, 1941, str. 114.

98 99